Warmia

Warmia lub Warmija (pruskie Wormjan – czerwona ziemia, warm. Warńija, mazur. Warmzia, łac. Varmia) – kraina historyczna w obecnym województwie warmińsko-mazurskim. Nazwę wzięła od pruskiego plemienia Warmów. Zasięgiem obejmuje 4249 km², czyli środkową i północną część Pojezierza Olsztyńskiego, północno-zachodnią część Pojezierza Mrągowskiego i Równinę Warmińską, zamieszkuje ją 350 tys. mieszkańców. Warmia to kościoły, zamki, kapliczki, czerwona cegła, odkrywanie brukowanych dróg, wojaże rowerowe, aleje drzew przy drogach, dziewicza przyroda usiana lasami i wzgórzami o leniwych, obłych zboczach oraz raj dla wielbicieli jezior i rzek. To również bezkresne królestwo dzikiego ptactwa i zwierzyny. Wszechwładną panią jest tutaj natura. Nieliczne miasta przegrywają z nią urodą na całej linii.

Mapa Warmii / Czerwone tło na mapie to historyczne tereny Warmii

Najstarsze znaczenie słowa „Warmia” wiąże się z miastem Frombork, którego pierwotna nazwa brzmiała właśnie Warmia (od pruskich słów „Wormyan” lub „Wurmen”, oznaczających kolor czerwony). Prawdopodobnie w tym miejscu znajdowało się centrum rodowe pruskiego plemienia Warmów, zamieszkującego tereny nad Zalewem Wiślanym od Elbląga do Królewca. Nazwa Frombork zaś ma znaczenie maryjne. Jest ono bowiem zmodyfikowaną nazwa niemieckiej Frauenburg, co oznacza „gród Pani”, a domyślnie: „Matki Bożej”.
Historyczna Warmia przez dwieście dwadzieścia trzy lata (1243-1466) była pod panowaniem Krzyżaków, ponad trzysta lat we władaniu Rzeczypospolitej (1466-1772), sto siedemdziesiąt trzy lata (1772-1945) w państwie pruskim, potem niemieckim, a od 1945 znalazła się po raz drugi w granicach Polski. Zamieszkiwana początkowo przez pruskich Warmów, Natangów oraz Galindów została skolonizowana przez Niemców, a w XVI wieku również przez Polaków. W czasach nowożytnych północną Warmię zasiedlili Niemcy, południową Polacy. Przez długie wieki między Warmiakami mówiącymi po niemiecku i po polsku nie było antagonizmów narodowościowych. Żyli zgodnie i przykładnie. Dopiero pod koniec XIX wieku można obserwować na Warmii przebudzenie narodowe i większe zbliżenie się do wszystkiego, co polskie. W dużym stopniu przyczyniły się do tego objawienia gietrzwałdzkie w 1877 roku, podczas których Maryja przemówiła do dzieci po polsku.

Miasta | Warmiński zodiak

W obrębie Warmii leży 12. miast, wszystkie z prawami miejskimi od średniowiecza.

Braniewo, 1254 r.; Lidzbark Warmiński, 1308 r.; Frombork, 1310 r.; Pieniężno, 1312 r.; Orneta, 1313 r.; Dobre Miasto, 1329 r.; Reszel, 1337 r.; Jeziorany, 1338 r.; Olsztyn, 1353 r.; Barczewo, 1364 r.; Bisztynek, 1385 r.; Biskupiec, 1395 r.

Barczewo (dawniej Wartembork) – pierwotnie lokowane było w 1325 w miejscu, gdzie obecnie jest miejscowość Barczewko. Po zniszczeniu pierwszego grodu przez Litwinów nowe miasto uzyskało prawa miejskie 4 lipca 1364 od biskupa warmińskiego Jana II Stryprocka, zasadźcą i sołtysem drugiej lokacji miasta był Henryk z Łajs. Miasto wybudowano na planie prostokąta z centralnym rynkiem. W części północno-wschodniej zlokalizowany został kościół farny p.w. św. Anny, a w części południowo-wschodniej kościół franciszkański św. Andrzeja. Na północ od kościoła farnego zlokalizowany był zamek biskupi, w którym rezydował burgrabia zarządzający jednym z komornictw Księstwa Warmińskiego. Funkcję burgrabiego pełnił m.in. Bartosz Kromer – brat biskupa Marcina Kromera. Miasto posiadało dwie bramy miejskie: Olsztyńską i Jeziorańską oraz Furtę Zamkową. Parafia w ówczesnym Wartemborku przed reformacją należała do archiprezbiteratu w Jezioranach.
Biskupiec (niem. Bischofsburg, spotykana jest również nazwa Biskupiec Reszelski) – miasto położone jest w południowo-wschodniej części Warmii. Powstało na bazie osady przy strażnicy biskupów warmińskich. Zamek pierwotnie był budowlą drewniano-ziemną, a później murowaną. Pierwsza wzmianka w zachowanych dokumentach o zamku w Biskupcu pochodzi z 1389. Budowla miała strzec trasy Warszawa-Królewiec. Zamek w Biskupcu uległ całkowitemu zniszczeniu w czasie wojny trzynastoletniej. Prawa miejskie (chełmińskie) dla Biskupca nadał biskup Henryk Sorbom 17 października 1395. Zasadźcą Biskupca był Jan z Mokin (wieś koło Olsztyna).
Bisztynek (niem. Bischofstein, oznacza biskupi kamień) – nazwa miasta wiąże się z największym głazem narzutowym na Warmii i Mazurach. Bisztynek założony został najpierw jako wieś w 1346 na miejscu wcześniejszej osady pruskiej o nazwie Strowangen. Wieś założona przez wójta krajowego Brunona Luta. W dniu 30 kwietnia 1385 miasto lokował biskup warmiński Henryk Sorbom. W przywileju kolacyjnym uposażono kościół parafialny, konsekrowany w 1400. Prawa miejskie Bisztynka w 1448 r. potwierdził biskup Franciszek Kuhschmalz. Miasto zniszczone zostało w 1414 r. w czasie wojny polsko-krzyżackiej, kolejny raz w latach 1454-1466 (wojna trzynastoletnia) i w 1479 w czasie tzw. wojny kleszej. W wyniku pokoju toruńskiego w 1466 r. miasto wraz z całą Warmią weszło w skład Królestwa Polskiego. Zniszczenia powodowały także pożary w latach. W roku 1568 biskup Stanisław Hozjusz przyznał miastu prawo odbywania dorocznych jarmarków. W roku 1735 Bisztynek zajęły wojska litewskie, opowiadające się za Stanisławem Leszczyńskim, a na miasto nałożono wysokie kontrybucje. Wskutek I rozbioru Rzeczypospolitej w 1772 r. Bisztynek przeszedł pod władzę Prus. Bisztynek poniósł największe straty w wyniku przejścia frontu zimą 1945 r. (zniszczenia sięgały 40% budynków mieszkalnych i 80% budynków użyteczności publicznej). W połowie miasto utraciło historyczna zabudowę, w tym najcenniejsze kamienice wokół rynku. W wyniku konferencji poczdamskiej Bisztynek przekazany został Polsce, zaś jego niemieckojęzyczna ludność wysiedlona.
Braniewo (niem. Braunsberg) – Braniewo jest najstarszym miastem warmińskim, powstało ok. 1240 r. Od około 1250 do 1340 Braniewo było siedzibą biskupów warmińskich, a do 1278 stolicą diecezji. Ze względu na szybki rozwój miasta, a być może w celu osłabienia rosnącego znaczenie mieszczan, w roku 1342 obok starej Brunsbergi biskup Herman z Pragi założył konkurencyjne Nowe Miasto. Położone było na przeciwnym brzegu Pasłęki. Nowe Miasto nie osiągnęło większego znaczenia, a w roku 1772 zostało połączone administracyjnie ze starym miastem. W czasach wojen szwedzkich miasto wielokrotnie niszczone i grabione z kosztowności, podupadło. W 1772 r. anektowane przez Prusy, zostało stolicą powiatu w prowincji Prusy Wschodnie oraz siedzibą garnizonu. Brunsberga i okolice pozostały katolicką wyspą w morzu pruskiego protestantyzmu. Do końca XVIII w. znajdował się tu port handlowy. W 1852 r. otwarto pierwszą w Prusach linię kolejową na odcinku Braniewo-Kwidzyn. W 1854 r. zbudowano w Braniewie synagogę, która istniała do 1938 r. W 1887 r. powstała Szkoła Rolnicza, pierwsza w Prusach Wschodnich. W 1945 r. Braniewo było zniszczone (w 85%) i splądrowane przez Armię Radziecką. Po II wojnie światowej nazwę miasta zmieniono na słowiańską – Braniewo.
Dobre Miasto (niem. Guttstadt) – powstało w miejscu grodu pruskiego, położonego pośród bagien i rozlewisk, nad brzegiem rzeki Łyny, na sztucznej wyspie powstałej po przekopaniu kanału, tzw. Dużej Łyny dla potrzeb obronnych i potrzeb młyna. Nazwa miasta najprawdopodobniej wywodzi się od pruskiego słowa gudde oznaczającego krzak, zarośla. W 1329 r. biskup warmiński Henryk II Wogenap nadał osadzie prawa miejskie. Z 1336 pochodzi łaciński zapis miasta – Bona Civitas. Herbem miasta był jeleń trzymający w pysku gałązkę dębu z dwoma żołędziami, stojący na zielonej trawie. Patronką miasta jest święta Katarzyna Aleksandryjska. Dobre Miasto było ośrodkiem dóbr biskupich, siedzibą kapituły kolegiackiej (do 1811), a także ośrodkiem handlu i rzemiosła. W 1466, na mocy postanowień pokoju toruńskiego wraz z całą Warmią, znalazło się w granicach inkorporowanych do Polski Prus Królewskich. W 1627 zostało zniszczone przez Szwedów, którzy zrabowali również cenną bibliotekę kapituły. Do rozbiorów Dobre Miasto znajdowało się na autonomicznym obszarze podległym władzy biskupów warmińskich – Dominium Warmińskim. W 1772 dostało się pod zabór pruski. W latach 1865-1896 było siedzibą władz powiatu lidzbarskiego. W październiku 1810 dekretem króla Prus zlikwidowano kolegiatę, a w latach 1830-1834 wybudowano w mieście kościół ewangelicki.
Frombork (niem. Frauenburg) – pierwsza wzmianka źródłowa o formującym się u stóp Wzgórza miasteczku pochodzi z 1278. Kiedy po kolejnym powstaniu Prusów w 1275 doszczętnie spalono katedrę w Braniewie, biskup postanowił przenieść kapitułę warmińską i wybudować tu katedrę. Nazwę miasta przyjęto od Najświętszej Marii Panny, patronki katedry, mówiono też Gród Naszej Pani. Od czasów założenia życie mieszkańców miasta wiązało się głównie z rybołówstwem i rolnictwem. Na mocy pokoju toruńskiego z 1466 miasto wraz całą Warmią weszło w skład Królestwa Polskiego. We Fromborku przebywał Mikołaj Kopernik, który jako kanonik kapituły warmińskiej żył i pracował na Wzgórzu Katedralnym niemal nieprzerwanie od roku 1510 do dnia swojej śmierci w maju 1543 roku.
Jeziorany (niem. Seeburg) – w pobliżu Jezioran, koło wsi Krokowo, znajdowały się osady pruskie. Prawdopodobnie na wzgórzu, zwanym Świętą Górą (179 m n.p.m.), w czasach Prusów miały miejsce obrzędy religijne. Założycielem Jezioran był biskup warmiński Herman z Pragi, który położył duże zasługi przy uregulowaniu granic biskupstwa i dominium warmińskiego oraz zasiedleniu południowej Warmii. Murowany zamek biskupów warmińskich wybudowano po 1350 r. Była to budowla siostrzana do zamku w Reszlu, dwuskrzydłowa z narożna wieżą, poprzedzona od wschodu małym przedzamczem. Zamek rozebrano po pożarze w 1783 r., a materiał przeznaczono na odbudowę miasta. Zachowała się jedynie dolna część głównego skrzydła zachodniego ze sklepionymi piwnicami. Mury obronne miały trzy bramy: Mostową, Młyńska i reszelską, zostały wzniesione po 1360 r. Pożar z 1783 r. zniszczył Jeziorany niemal doszczętnie. Odbudowano je w całości murowane, co na owe czasy było niezwykłe.
Lidzbark Warmiński (niem. Heilsberg) – od 1350 r. do XIX wieku był stolicą Warmii i dawniej jej największym miastem. Miasto było ważnym centrum wiary i kultury w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, często dlatego też nazywano je Perłą Warmii. Przez długi czas było pod panowaniem biskupów warmińskich. Był to też znaczny ośrodek gospodarczy ustępujący swym znaczeniem na Warmii tylko Braniewu. W mieście znajduje się zamek biskupów warmińskich, który za dużą wartość artystyczną i historyczną w skali światowej, uznany został za pomnik historii.
Olsztyn (niem. Allenstein) – pierwsza wzmianka o mieście pochodzi z roku 1334, kiedy to Henryk von Luter założył w zakolu rzeki Łyny drewniano-ziemną strażnicę puszczańską, nadając jej nazwę Allenstein (Gród nad Łyną, Alna znaczy "łania", to pruska nazwa Łyny). Zasadźcą i pierwszym burmistrzem miasta był Jan z Łajs. Liczne wojny XV wieku niejednokrotnie niszczyły młode jeszcze miasto. Mieszkańcy utrzymywali się z handlu i rzemiosła. Pośredniczyli też w wymianie handlowej między Polską a portami Bałtyku. Administratorem dóbr kapituły warmińskiej był kanonik fromborski – Mikołaj Kopernik. W ostatnich latach XIX wieku i na początku XX wzniesiono nowe gmachy publiczne, zbudowano też nowoczesne dzielnice mieszkaniowe. W roku 1890 położono instalację gazową, a w 1892 zadzwonił pierwszy telefon. 22 stycznia 1945 Olsztyn zajęła Armia Czerwona, po kilku dniach stacjonowania żołnierze radzieccy podpalili miasto – zniszczeniu uległo ok. 40% zabudowy. Olsztyn, stolica Warmii i Mazur, moje miejsce magiczne. To w jego granicach znajduje się 15 jezior, 3 rzeki, las miejski oraz dwa rezerwaty przyrody (Mszar i Redykajny). Urzekające krajobrazy i sielankowa atmosfera sprawiają, że Olsztyn jest bardzo atrakcyjnym grodem. Najciekawszą częścią miasta jest Stare Miasto, otoczone murami obronnymi. Chociaż w czasie II wojny światowej olsztyńska Starówka została praktycznie zrównana z ziemią, większość zabytkowej zabudowy zrekonstruowano, w tym Wysoką Bramę, XIV-wieczny zamek kapituły warmińskiej i katedrę św. Jakuba.
Orneta (niem. Wormditt) – 12 sierpnia 1308 – na ten dzień datowana jest pierwsza wzmianka o osadzie Orneta. 9 lat później powstały mury obronne i rozbudowany został zamek. Kilka następnych lat to budowa kościoła farnego w mieście, ratusza, istniał tu też szpital św. Ducha - średniowieczny szpital ornecki.
Pieniężno (niem. Mehlsack) – Prusowie założyli w tym miejscu gród obronny, który nazywał się Melcekuke. Pierwsze zapiski w kronikach zakonu krzyżackiego podają datę 1282 r., kiedy to biskup warmiński przekazał posiadłości kapitule z poleceniem założenia parafii i wzniesienia kościoła. Nie jest dokładnie znana data nadania praw miejskich, niektóre źródła podają 1295 r., jednak w dokumentach po raz pierwszy nazwy civitas (łac. – miasto) użyto w 1312 r., gdy kapituła warmińska wystawiła przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim. Prawa ze względu na około 90% zniszczenie miasta podczas II wojny światowej zostały w 1945 r. utracone. Ponownie Pieniężno odzyskało prawa miejskie dopiero w 1973 r.
Reszel (niem. Rößel) – w 1241 wojska krzyżackie zdobyły gród pruskiego plemienia Bartów, który w tym czasie nosił staropruską nazwę Resel (Reszel). W miejscu zniszczonego grodu postawiono strażnicę. Prusowie rok później, podczas powstania, odbili gród i utrzymali go przez pięć lat. W 1247 gród został ponownie zajęty przez wojska zakonne. Reszel w 1254 przypadł biskupowi warmińskiemu - w dokumentach wymieniany jako "castrum Ressel". Miasto posiada zachowany średniowieczny układ urbanistyczny. W 1372 rozpoczęto budowę murów obronnych z basztami i trzema bramami: Wysoką, Królewiecką i Rybacką. W tym czasie Reszel był trzecim co do wielkości miastem Warmii, po Braniewie i Lidzbarku Warmińskim. 21 sierpnia 1811 w Reszlu miał miejsce ostatni w Europie przypadek spalenia czarownicy na stosie. Ofiarą była Barbara Zdunk. Oskarżano ją jednak nie tylko o czary, ale przede wszystkim o podpalenie, bowiem w 1807 na zamku miał miejsce pożar, którego przyczyny pozostają niejasne. Proces trwał 3 lata. Sprawa winy budziła kontrowersje, jednak sąd w Królewcu zatwierdził wyrok. Przed spaleniem skazaną uduszono.

Jan Fryderyk Endersch, Mapa Świętej Warmii, 1755 r.

Baranek to symbol Warmii. Tu w kształt baranka wpisano mapę. Autor nawiązał do herbu Warmii i herbu biskupa Radziejowskiego. Mapa ukazała się w 1681 r. w książce "Series episcoporum Varmiensem" wydanej w Oliwie. Autorem był najprawdopodobniej Karol Joachim Pastorius.
Nie bez powodu Warmia nazywana była "Świętą". To region katolicyzmu, a tutejsi biskupi byli czołowymi przedstawicielami życia kulturalnego i politycznego, jak chociażby Dantyszek, Krasicki, Kromer czy Załuski.

Herb Księstwa Warmińskiego. Herb biskupstwa warmińskiego wszedł na stałe do heraldyki terytorialnej. W pełnej wersji składał się z następujących elementów składowych: tarczy, krzyża, kapelusza pontyfikalnego, mitry, pastorału oraz dwóch sznurów, z których każdy zakończony był sześcioma chwastami. Herb ten wyrażał zarazem kościelny charakter księstwa warmińskiego i przez to jego szczególną pozycję w ramach Prus Królewskich oraz wobec trzech województw pruskich. Herb biskupstwa widniał na pieczęciach administratora diecezji i wójta krajowego, pokrywał się też z herbem miejskim stolicy Warmii – Lidzbarka Warmińskiego. Tarcza herbowa jest czerwona. Kolor ten przypomina biskupom warmińskim o wierności Kościołowi aż do przelewu krwi. Baranek i chorągiew są koloru srebrnego, nimb jest złoty. Na chorągwi widnieje równoramienny krzyż koloru czerwonego.

Architektura

Kapliczki:

Geneza kapliczek jest bardzo stara i niezbyt jasna, posiadająca przynajmniej kilka sugerowanych źródeł. Według jednej z wersji, nazwa wywodzi się od łacińskiego wyrazu ~cappa (płaszcz). Domniemywa się, że chodzi o płaszcz św. Marcina, biskupa z Tours, który przechowywany był w specjalnej celi wewnątrz niewielkiego kultowego budynku, zwanego właśnie „kaplicą”. Według innych tez już św. Ambroży, biskup Mediolanu z II poł. IV wieku wspominał o kapliczkach jako o miejscach kultu. Oficjalnie zgodę na odprawianie nabożeństw przy kapliczkach zatwierdził sobór w Agda z początków VI wieku. Na Warmii spotykamy typ kapliczek słupowych (umieszczonych na drewnianych lub murowanych wysokich słupach). W okresie późniejszym, kapliczki ustawiano na skrzyżowaniach dróg, w miejscach objawień religijnych lub ważnych dla społeczności lokalnej wydarzeń. Ze względu na niski koszt budowy fundowane były przez mniej zamożnych wiernych. Są nieodłącznym elementem krajobrazu polskiego. Kapliczki warmińskie stanowią jeden z najbardziej charakterystycznych elementów krajobrazu kulturowego Warmii. To najważniejszy, tak sądzę, zabytek Warmii. Prawdopodobnie konieczność budowania kapliczek wzięła się z czasów kolonizacyjnych tych terenów. Były one istnym drogowskazem, chroniły przed złem, śmiercią, burzami i stanowiły punkt modlitewny. W niektórych z nich umieszczony był dzwonek, którego dźwięk ostrzegał mieszkańców przed niebezpieczeństwem lub wzywał wiernych na modlitwę Przeważająca większość warmińskich kapliczek pochodzi z przełomu XIX/XX wieku. Świadczą o tym daty umieszczone na metalowych chorągiewkach i typowy dla ówczesnego budownictwa sakralnego, neogotycki styl. Najstarszą warmińską kapliczkę możemy odnaleźć w Dobrągu. Data powstania to 1601 rok.
Na Warmii jest wiele elementów religijnych takich jak: kościoły, zespoły odpustowe, sanktuaria, kaplice, kapliczki i krzyże przydrożne. Nie bez powodu jest ona często nazywana "Świętą Warmią".

Zamki biskupie:

Zamek w Olsztynie – gotycki XIV-wieczny zamek kapituły warmińskiej, znajdujący się w pobliżu rzeki Łyny. W latach 1516-1519 i 1520-1521 na zamku mieszkał Mikołaj Kopernik. Prowadził wtedy badania, które wykorzystał podczas prac nad dziełem O obrotach sfer niebieskich. Dziś to siedziba Muzeum Warmii i Mazur.

Zamek w Reszlu – wybudowany został na planie kwadratu w latach 1350-1401. Na początku XIX wieku więziona tu była m.in. Barbara Zdunk, ostatnia w Europie spalona na stosie czarownica, oskarżona o wywołanie dużego pożaru w Reszlu. Obecnie na zamku mieści się hotel i restauracja.

Zamek w Lidzbarku Warmińskim – to Wawel Północy, jeden z najpiękniejszych przykładów gotyku w Polsce. Został wybudowany w drugiej połowie XIV wieku. Był rezydencją Mikołaja Kopernika, Jana Dantyszka oraz Ignacego Krasickiego. Na zamku mieści się obecnie Muzeum Mazurskie – jeden z oddziałów Muzeum Warmii i Mazur.

Zamek w Pieniężnie – zamek Kapituły Warmińskiej w Pieniężnie mieści się na wzniesieniu nad rzeką Wałszą. Zachował się dom główny od zachodu oraz zrujnowane skrzydło gospodarcze od północy. Zamek został zbudowany w pierwszej połowie XIV wieku w stylu gotyckim, na planie zbliżonym do trapezu. Składał się z głównego skrzydła mieszkalnego wzniesionego od zachodu, skrzydła gospodarczego oraz dziedzińca. W 1772 roku zamek przestał być własnością kapituły warmińskiej i opuszczony popadał w ruinę. Około 1870 roku rozebrano skrzydło wschodnie i południowe. Pozostałe skrzydła przebudowo na potrzeby administracji i sądu pruskiego zaborcy. Po 1920 roku zamek zaadaptowano na szkołę i niewielkie muzeum regionalne. W 1945 roku zamek został spalony przez Armię Czerwoną i mimo prowizorycznego zabezpieczenia w 1958 roku pozostaje w ruinie. Zachowały się ruiny skrzydła północnego oraz piwnice ze sklepieniami gotyckimi.

Zamek w Ornecie – zamek został wzniesiony w stylu gotyckim w I połowie XIV wieku dla biskupów warmińskich. W XVII i XVIII w. został przebudowany. Biskupi rezydowali w nim do I rozbioru Polski. W XIX stuleciu budowla została rozebrana przez władze pruskie. Na jej fundamentach została wzniesiona szkoła (dziś Szkoła Podstawowa nr 1). W gmachu szkoły przetrwały gotyckie piwnice nakryte sklepieniami kolebkowymi, a także sklepieniami krzyżowo-żebrowymi.

Zamek w Jezioranach – budowla mieści się w zakolu rzeki Symsarny, przy Placu Zamkowym. Zamek zbudowany został w stylu gotyckim przez biskupa Jana I z Miśni i Jana Stryprocka około II połowy XIV wieku na planie czworokąta z wieżą i dziedzińcem. Składał się z zamku właściwego i przedzamcza, które zostało zniszczone w 1472 roku. Spustoszony i zniszczony w czasie wojny trzynastoletniej i najazdu szwedzkiego, został odbudowany i stanowił rezydencję biskupów warmińskich aż do I rozbioru Polski. w 1783 zniszczony przez pożar, a następnie rozebrany przez administrację pruską. Na fundamentach czterech skrzydeł w XIX wieku wzniesiono nowe budynki. Zachowały się mury przyziemia i piwnice skrzydła zachodniego oraz fragmenty narożnej wieży. Obecnie to siedziba Urzędu Miejskiego.

Zamek w Braniewie – zbudowano go pod koniec XIII wieku w czasach biskupa Henryka I Fleminga. Od roku 1340, po przeniesieniu siedziby biskupów do Ornety, na zamku rezydował burgrabia. W 1396 r. podczas rewolty wobec biskupa Henryka Sorboma zamek zdobyli mieszczanie braniewscy i częściowo zniszczyli. Z kolei w 1454 roku zamek zdobyli członkowie Związku Pruskiego, a od 1461 r. ponownie znalazł się w posiadaniu biskupim odbity z rąk czeskich zaciężnych przez mieszczan. W latach 1633-35 okupujący Braniewo Szwedzi zbudowali przed zamkiem bastiony i szańce. W 1807 roku zamek został częściowo zniszczony podczas wojen napoleońskich. Dopiero w latach 1873-74 rozebrano część zabudowań. W czasie walk w 1945 roku zamek spłonął i około 1958 roku ruiny zostały rozebrane. Ocalała jedynie wieża bramna z kaplicą na piętrze, to najstarsza zachowana budowla na Warmii.

Warmińskie kościoły:

To czerwień gotyku, piękno polnych kamieni i otaczająca zieleń. To kościoły wśród pól rzepaku, łanów zboża i wspaniałych lasów. To sanktuaria w Gietrzwałdzie, Stoczku Klasztornym, Głotowie, Krośnie i Klebarku Wielkim. Od lat ludzie pielgrzymują do tych miejsc, poszukując łaski i odnowienia duchowego. Jest też barokowa Święta Lipka, która leży na Mazurach, tuż przy granicy z historyczną Warmią, od roku 1736 należała jednak do warmińskiej administracji kościelnej. Protestantyzm, a przede wszystkim luteranizm, od XVI w. do lat 70. XX w. stanowił jeden z ważnych czynników wyróżniających Mazury od sąsiednich regionów i krajów: katolickiej Warmii czy Litwy.

Na Warmii można też zobaczyć charakterystyczne pagórki – pozostałości po pruskich grodziskach, pałace i dwory, które są świadectwem funkcjonowania szlachty oraz działalności biskupów, choćby pałac w Smolajnach lub dworki w Łajsach i Kierzbuniu, czy pozostałości elementów obronnych miast – mury obronne w Lidzbarku Warmińskim, Olsztynie i Jezioranach.

Krajobraz

Warmia to piękne lasy, a w nich swobodnie żyjąca zwierzyna: jelenie, sarny, dziki, zające, lisy i łasice. To także rzeki z bobrami i wydrami. Na podmokłych łąkach i polach gniazduje przeróżnego rodzaju ptactwo. Na Warmii żyją też orły bieliki, bociany czarne, żurawie i wiele innych. Są też jeziora, w samym Olsztynie jest ich 15. Największe na Warmii to Jezioro Łańskie, Dadaj, Pluszne, Wadąg oraz Wulpińskie.

Kuchnia warmińska

Warmiak jadał zależnie od pory roku, obowiązujących postów oraz rodzaju wykonywanych prac sezonowych. Zawsze jednak w kuchni przy wyszorowanym stole z drewna. W dni powszednie jadano ze wspólnej misy, posługując się drewnianymi łyżkami. Lepszej zastawy używano jedynie w dni świąteczne. „Niełobyczajnie” było siadać do stołu bez pacierza. Jadano 4-5 posiłków: o świcie śniadanie, około dziesiątej przedpołudnik (drugie śniadanie), o dwunastej obiad, po południu o szesnastej podwieczórk (ale tylko w okresie od Wielkanocy do 8 września), po pracy ziecierze.
Znane dania to dzyndzałki z hreczką i skrzeczkami, farszynki, plince z pomoćką, kartoflanka po wschodnioprusku, fefernuszki, gofry pruskie, ruchańce drożdżowe. Nazwa krainy zwanej Warmią wywodzi się od pruskiego plemienia Warmów i stanowi jedną z części krainy historycznej Prus. Burzliwe dzieje historyczne na przestrzeni wieków miały odzwierciedlenie w strukturze etnicznej ludności na terenie Polski, którą tworzyli Bałdowie, Polacy i Niemcy. Sytuacja ta kreowała nie tylko warunki polityczne i gospodarcze, ale także charakter kulturowy ludności zamieszkującej ziemie pruskie. Wszakże kulinarna tradycja jest zlepkiem tradycji kulinarnych dwóch narodów: Niemców i Polaków.

Wieś warmińska

Domy:

Szczególna jest tu zabudowa warmińska w postaci murowanych i częściowo drewnianych obiektów mieszkalnych i gospodarczych. Fundamenty budynków zbudowane są z kamienia naturalnego, natomiast krokwie wysunięte zostały poza ściany. Zastosowano zadaszenie dwuspadowe z dachówki, o nachyleniu 30-45 st. Elementy te są charakterystyczne dla zabudowy warmińskiej. Zaznaczyć należy, że drewno było na tych terenach najpopularniejszym i najbardziej dostępnym budulcem. Królowało aż do początków XX wieku. Domostwa takie częściej jednak płonęły podczas licznych pożarów. Do ich likwidacji przyczyniły się na przełomie XIX/XX wieku także administracyjne nakazy zabraniające stawiania budynków drewnianych. Obecnie możemy oglądać połączenie drewna z cegłą i kamieniem. Właściciele takich domów dbają o jak najlepszy stan swoich zabytków.

Strój:

Najbardziej charakterystycznym znakiem polskiej kultury ludowej każdego regionu był strój. Warmiacy nosili strój prosty, kolorowy, dostosowany do dnia powszedniego i świątecznego. Najważniejszymi cechami stroju kobiecego były koszule szyte z białego, lnianego płótna. Przód miały rozcięty zapinany na guziki, rękawy marszczone wykończone mankietem, kołnierzyk niewielki, wykładany. Kobiece spódnice, zwane kitlami, były bardzo marszczone, przeplatane najczęściej elementami koloru czerwonego. Później przyjęły się spódnice z tkanin dwukolorowych, a także kraciastych. Kobiety na głowie nosiły ozdobny czepiec zawiązywany pod szyją, wykończony ułożoną w fałdki białą koronką. Warmiński strój męski składał się z czerwonej kamizelki zwanej westą, która zapinana była na osiem błyszczących guzików. Pod kamizelkę zakładano koszulę szytą z flaneli i trykoty. W stroju odświętnym była jeszcze sukmana, w kolorze niebieskim nosili ją bogaci chłopi. Mężczyźni zakładali też kapelusz zrobiony z filcu. Z czasem, szczególnie w II poł. XIX wieku, zmieniała się ludowa moda. Ludzie chętniej zakładali stroje prostsze, zwykle jednolite. Kobiety nosiły czerwone lub niebieskie suknie, które zakryte były białym fartuchem.

"Biały strój weselny panny młodej przyjął się w Brunswałdzie po 1910 roku. Przed tym panny ubierały się do ślubu w długie suknie, kroju koszulowego, ciemne w kolorze, nabijane cekinami i tzw. "szczoteczka" u dołu (zakończenie)" Buciki były czarne, ozdobione szlejfkami na przodku – obecnie też czarne. Panna idzie w wianku mirtowym, dawniej z wiązanką sztucznych (z bibuły) kwiatów. Dawnej świętowano co najmniej trzy lub więcej dni, często nawet tydzień. Każda wieś miała swój porządek. W Wójtowie świętowano w takiej kolejności: pierwszego dnia u panny młodej, drugiego dnia u pana młodego, trzeciego dnia u pierwszej druhny, czwartego dnia u pierwszego drużby, piątego dnia u drugiej druhny, szóstego dnia u drugiego drużby." Notatki dr. Kukiera, 1961 r.

Panie w warmińskich strojach ludowych, lata 20. XX w. E. Guttzeit, Ostpreußen, Würzburg 2001.

Język:

Decyzją ministra kultury i dziedzictwa narodowego gwara warmińska została wpisana na listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego.
Gwara warmińska jest, w porównaniu do innych gwar, bardzo miękka. Charakteryzuje ją przed wszystkim to, że „i” po spółgłoskach dźwięcznych „b” i „w” brzmiało jak „zi, przez co np. słowo kobieta wypowiadano jako „kobzita”. Po spółgłoskach bezdźwięcznych „f”, „p” należało wymawiać „i” jako „si” np. piwo jako „psiwo”. Warmiacy używali też średniowiecznej koniugacji i deklinacji mówiąc „mawa” na współczesne „mamy”, czy „będziewa” na „będziemy”. Bardzo charakterystyczną cechą tej gwary było stawianie „ł” przed „o” np. „łorać” na czynność orania. Warmiacy używali też słów zapożyczonych z jęz. niemieckiego np. „glanc” to połysk, „kesel” to kocioł.

Hymn

Hymnem jest O Warmio moja miła, utwór znany również pod tytułami Hymn Warmiński i Hymn warmiński – utwór muzyczny powstały w 1920 roku jako propolska pieśń plebiscytowa. To oficjalny hymn i hejnał Miasta Olsztyna. Melodię do utworu napisał Feliks Nowowiejski. Tekst hymnu opublikowała Gazeta Olsztyńska 18 maja 1920 roku, podając jako jego autorkę poetkę Marię Paruszewską.
Aktualny i oficjalny tekst hymnu, również w wersji do odsłuchania:

O Warmio moja miła
Rodzinna ziemio ma.
Tyś mnie do snu tuliła,
Miłością pierś ma drga
Zdradziecko byłaś wzięta,
Bo chytry był nasz wróg
Niewoli srogie pęta,
Rozerwał dziś sam Bóg!

My Warmii wierne dzieci
Kochamy ten nasz kraj,
Po latach burz, zamieci
Zabłysnął szczęścia raj.
Olsztyński zamek stary,
Krzyżactwa mieścił ród,
Dziś polskie tam sztandary
I odrodzenia cud.

Rozdarły Polskę wrogi,
Przyszła niewola, znój,
Lecz Biały Orzeł drogi
Lot zwrócił ku niej swój!
Ojczyzno zmartwychwstała
Twych dzieci usłysz śpiew.
O Warmio, Polska cała
Za Ciebie odda krew!

Postaci Warmii

Jan Dantyszek – Jan Dantyszek (1485-1548), Johann(es) von Hoefen herbu Dantyszek, poeta polsko-łaciński okresu renesansu, podróżnik, ambasador, dyplomata, biskup chełmiński i warmiński. Powitanie nowego biskupa, połączone z hołdem stanów warmińskich, odbyło się 17 grudnia 1538 r. w Olsztynie. Następnego dnia Dantyszek był już w Lidzbarku Warmińskim, na swoim dworze. Jako biskup prowadził intensywną działalność na polu kulturalnym - był mecenasem sztuki. W Lidzbarku stworzył ważny ośrodek nauki i sztuki. Posiadał wielką galerię malarstwa renesansowego. Gościł u siebie wielu humanistów. Ponadto fundował studia zagraniczne miejscowej młodzieży. Dzięki jego pomocy materialnej ukończyło je wiele ówczesnych młodych ludzi z Warmii.

Stanisław Hozjusz – (1504-1579), wybitna postać „złotego wieku”, biskup warmiński i pierwszy kardynał warmiński, zasłynął jako zdecydowany przeciwnik reformacji, ojciec Soboru Trydenckiego, sprowadził do Polski jezuitów. Urząd biskupa warmińskiego Hozjusz pełnił przez 28 lat. W sierpniu 1565 r. zwołał w Lidzbarku Warmińskim synod diecezjalny, który przyjął uchwały Soboru Trydenckiego (1561-1563) i zdecydował o utworzeniu seminarium duchownego w Braniewie.
Zamiarem Hozjusza było sprowadzenie na Warmię jezuitów, którzy mieli przyczynić się do rozwoju miejscowego systemu oświatowego, a także do nawrócenia na katolicyzm mieszkańców diecezji, którzy oficjalnie przyznawali się do luteranizmu. Pierwsi jezuici przybyli do Lidzbarka jesienią 1564 r., zdecydowano jednak ostatecznie, że stałym ich miejscem pobytu będzie Braniewo. Jezuici otrzymali klasztor pofranciszkański, a działalność duszpasterska w Braniewie zaczęła przynosić wymierne efekty w postaci nawróceń.
Hozjusz specjalną troska otaczał młodzież polską. Dbał o jej kształcenie: otwierał szkoły i fundował stypendia na studia zagraniczne. Ponadto poszerzył księgozbiór lidzbarskiej biblioteki, głównie z zakresu teologii i historii Kościoła. Dzięki sprowadzeniu przez kardynała Stanisława Hozjusza w 1565 roku jezuitów - w Braniewie powstało słynne Collegium Hosianum, kształcące młodzież z całej Europy. W 1780 zostało przekształcone w Gymnasium Academikum, od 1818 w Liceum Hosianum, a następnie w 1912 w Akademię Państwową. Głównie dla potrzeb oświaty powstała oficyna drukarska.

Mikołaj Kopernik – (1473-1543), wielki polski astronom - twórca teorii heliocentrycznej, człowiek renesansu - lekarz, matematyk, ekonomista, prawnik, tłumacz poezji, kanonik, kanclerz i administrator warmińskich dóbr kapitulnych. Na Warmii spędził 40 lat swojego życia.
W 1504 r., trafił na dwór wuja Łukasza, na Zamek w Lidzbarku Warmińskim, jako jego lekarz. Gotycki zamek w Lidzbarku był od połowy XIV w. siedzibą biskupów warmińskich i centrum administracji dominium a miasto należało do największych ośrodków miejskich, tu odbywały się sejmiki stanów warmińskich. Biskup Watzenrode był znaną osobistością nie tylko w Prusach Królewskich, ale i w Polsce. Był senatorem Królestwa Polskiego i doradcą trzech kolejnych królów: Jana Olbrachta, Aleksandra Jagiellończyka oraz Zygmunta Starego.
Dzięki pobytowi na zamku Kopernik stał się świadkiem przyjmowania przez Watzenrodego wielu poselstw i z bliska poznawał arkana jego polityki wobec kapituły, stanów pruskich oraz zakonu krzyżackiego i dworu polskiego. Kopernik wspomagał także biskupa w konfliktach granicznych z Gdańskiem i Elblągiem czy Zakonem. Sporządził wówczas kilka map spornych terenów.
W latach 1504-1509 u boku wuja uczestniczył w zjazdach stanów Prus Królewskich w Malborku (1506 r.) i Elblągu (1507 r.), gdzie rozpatrywano min. sprawę zwalczania rozbojów wspieranych przez Zakon, który dążył do obalenia postanowień traktatu toruńskiego z 1466 r. i odzyskania utraconych wówczas ziem.
Kopernik towarzyszył też wujowi w międzynarodowym zjeździe poznańskim (VI-VII 1510), poświęconym kolejnej próbie załagodzenia konfliktu polsko-krzyżackiego, niestety zakończonym fiaskiem z powodu nieustępliwości Zakonu.
Na zamku w Lidzbarku, około 1509 roku, Kopernik przetłumaczył na łacinę grecki zbiór wierszy bizantyjskiego pisarza Teofilakta Symokatty.
Wówczas sformułował też pierwszy zarys swojej teorii budowy świata tzw. "Commentariolus" ("Komentarzyk o hipotezach ruchów niebieskich"), który zadedykował Łukaszowi Watzenrodemu. Była to forma podziękowania wujowi za długoletnią opiekę, ale i pożegnanie.

Frombork

Mimo starań ze strony wuja, aby siostrzeniec zrobił karierę kościelną (marzył o tronie biskupa warmińskiego dla niego) Kopernik opuścił Zamek w Lidzbarku Warmińskim i przeniósł się na wzgórze katedralne we Fromborku (najpóźniej latem 1510 r.). W listopadzie 1510 r. został wybrany kanclerzem kapituły (funkcję tę pełnił nieprzerwanie do 1513 roku), a rok później powierzono mu urząd przełożonego kasy aprowizacyjnej.
W 1513 r. kardynałowie soboru lateraneńskiego zaprosili Kopernika do wzięcia udziału w reformie kalendarza juliańskiego. Zaproszenie zobligowało go do urządzenia w ogrodzie stanowiska obserwacyjnego, tzw. pavimentum. Kopernik przeprowadził około 30 zarejestrowanych obserwacji astronomicznych: m.in. Marsa i Saturna, a także cztery obserwacje Słońca. Projekt, któremu Kopernik poświecił kilka lat badań, mimo że był dostarczony do Rzymu, nie został odnaleziony do dziś.

Olsztyn

W końcu 1516 r. Kopernik otrzymał najważniejszy urząd kapitulny - administratora dóbr kapituły warmińskiej. Zamieszkał na zamku w Olsztynie, skąd zarządzał rozległymi majętnościami w komornictwie olsztyńskim i melzackim. Urząd pełnił do 1519 r. W związku z toczącymi się dyskusjami nad reformą monetarną Kopernik sporządził pierwszą redakcję traktatu o monecie i przedłożył ją stanom pruskim.
W czasie konfliktu z Zakonem w latach 1520-1521, w chwili palenia Fromborka, kanonicy przenieśli się na zamek w Olsztynie. Kopernik wziął udział w poselstwie do wielkiego mistrza krzyżackiego w sprawie zagarniętego przez Krzyżaków Braniewa. Ponownie został administratorem dóbr kapituły i zorganizował obronę zamku olsztyńskiego, obleganego przez wojska krzyżackie. Po zawieszeniu działań wojennych w czerwcu 1521 r. został komisarzem Warmii (Warmiae commisarius). Wrócił do Fromborka, aby zatroszczyć się o najbardziej zniszczone w czasie ostatniej wojny posiadłości w komornictwie fromborskim. Tam objął urząd wizytatora.
W 1522 r. na zjeździe stanów Prus Królewskich w Grudziądzu wygłosił opracowany przez siebie traktat o monetach(ostateczna wersja powstała w 1528 r., tłumaczona jako "Sposób bicia monety"). W 1524 r. napisał list do Bernarda Wapowskiego polemizujący z poglądami astronoma norymberskiego Jana Wernera, zawartymi w jego traktacie „O ruchu ósmej sfery”.
Na zamku w Olsztynie Kopernik przeprowadzał serie obserwacji astronomicznych przy pomocy przywiezionych ze sobą instrumentów (triquetrum i astrolabium). Ponadto na tynku ściennym pod krużgankiem zamkowym sporządził (zachowaną do dzisiaj) tablicę astronomiczną, przeznaczoną do pomiaru momentów równonocy. Dał się też poznać jako dobry medyk, który leczył nie tylko swoich konfratrów i ich krewnych, ale również próbował przeciwdziałać pojawiającym się na Warmii zarazom. W 1531 r. opracował tzw. “Olsztyńską taksę chlebową”, ("Ratio panaria Allensteinensis"), ustalającą ceny chleba odpowiednio do ceny pszenicy i żyta oraz ciężaru mąki i wypieczonego chleba, przy uwzględnieniu włożonych dodatkowych kosztów. Ta “słuszna cena chleba” obowiązywała także w Lidzbarku Warmińskim oraz innych miastach warmińskich.
Rezydując we Fromborku i Olsztynie, Kopernik dbał przede wszystkim o finanse i sprawną administrację dóbr kapitulnych. Pełnił niemal aż do śmierci, szereg najważniejszych funkcji: kanclerza, posła i wizytatora dóbr kapitulnych, zarządcy kasy aprowizacyjnej, opiekuna stołu kapitulnego, egzekutora testamentów, a nawet generalnego administratora biskupstwa warmińskiego (1523- 1524). W 1537 r. został przedstawiony królowi Zygmuntowi Staremu, jako jeden z czterech kandydatów na biskupa warmińskiego.

Frombork – jesień życia i działalności

W 1538 r. na Warmię przybył nowy ordynariusz diecezji warmińskiej Jan Dantyszek. Kopernik został posądzony przez biskupa o pożycie w konkubinacie ze swoja gospodynią Anną Schelling i zmuszony do jej oddalenia. Frombork opuścili też najbliżsi przyjaciele Kopernika – Tiedemann Giese i Aleksander Sculteti, którzy zachęcali astronoma do opublikowania wyników swoich badań i przemyśleń na temat teorii o ruchu Ziemi.
W 1539 r. przybył do Fromborka, zafascynowany poglądami Kopernika, młody matematyk z Wittenbergii – Jerzy Joachim Retyk. Nakłonił astronoma do opublikowania "De revolutionibus". Kopernik oddał rękopis do druku w 1541 r. Dzięki zaangażowaniu Retyka, w Wittenberdze, w 1542 r. ukazała się drukiem rozprawa Mikołaja Kopernika o bokach i kątach trójkątów - "De lateribus et angelis triangulorum", która weszła później w skład "De revolutionibus".
Po wyjeździe Retyka, jesienią 1541 r. przy Koperniku pozostał jedynie Jerzy Doner, przyjęty do kapituły rok wcześniej. To on zawiadomił przyjaciół Kopernika o ciężkiej chorobie astronoma. W grudniu 1542 r. Kopernik doznał udaru mózgu i paraliżu lewego boku. W 1543 r. w Norymberdze wyszło, opatrzone nowym tytułem "De revolutionibus orbium coelestium". Prawdopodobnie Kopernik już nie odzyskał zdrowia i nie zdołał przeczytać świeżo wydrukowanego własnego dzieła. 5 marca 1616 r. "De revolutionibus orbium coelestium" trafiło na kościelny Indeks Ksiąg Zakazanych. W 1757 dzieło Kopernika zdjął z indeksu papież Benedykt XIV.
Data śmierci Kopernika do dziś nie jest rozstrzygnięta. Sto lat temu badacze przyjęli, iż astronom zmarł we Fromborku - 24 maja 1543 r.

Ignacy Krasicki – poeta, prozaik, komediopisarz, encyklopedysta i publicysta, jeden z głównych przedstawicieli polskiego oświecenia, nazywany „księciem poetów polskich”.
Od 1350 r. siedzibą Warmii biskupiej był Lidzbark Warmiński, zaś kapitulnej - Frombork. W latach 1466-1772 biskupstwo warmińskie weszło w skład Korony Królestwa Polskiego, a biskup - duchowy i świecki władca Warmii - otrzymał tytuł Senatora Rzeczpospolitej. Poczet wielkich mieszkańców zamku lidzbarskiego zamykają nazwiska dwóch sławnych Polaków - Adama Stanisława Grabowskiego (1741-1766) i Ignacego Krasickiego (1766-1795).
Od panowania Stanisława II Augusta rozpoczęła się kariera duchowna Krasickiego. Kapelan królewski otrzymał w grudniu 1766 r. biskupstwo warmińskie, tytuł książęcy, godność senatora Rzeczypospolitej. W tym samym roku został koadiutorem bp. Adama Stanisława Grabowskiego, po którym objął 24 grudnia 1767 r. rządy w diecezji. Biskupstwo warmińskie dawało Krasickiemu wysokie miejsce w hierarchii społecznej oraz uzasadnione poczucie niezależności. Stworzyło też materialne podstawy do wielkopańskiej egzystencji. Dzięki dochodom około 24 tys. talarów rocznie stał się prawie magnatem. Krasicki zajął się wówczas literaturą. Nie zaniedbywał jednak swoich obowiązków duszpasterskich. Dwukrotnie wizytował katedrę fromborską, wyświęcał księży i konsekrował kościoły.
Jako biskup warmiński, Krasicki z rozmachem urządzał swoje rezydencje w Lidzbarku Warmińskim i Smolajnach. Pałac biskupów warmińskich w Smolajnach został wybudowany w latach 1741-1743, stał się ulubionym miejscem pobytu Ignacego Krasickiego. Nad głównym wejściem, w trójkątnym obramowaniu, znalazł się ryzalit z ozdobnym herbem fundatora Adama Stanisława Grabowskiego. Ignacy Krasicki to ostatni Polak na stolicy biskupów warmińskich. Po I rozbiorze Polski, Warmia została włączona do Królestwa Pruskiego. Od 13 września 1772 r., wraz z całą diecezją warmińską, Krasicki stał się poddanym króla pruskiego Fryderyka II. Warmia mimo to zachowała swą odrębność wyznaniową, była "wyspą" katolicyzmu na morzu protestanckiej wiary ludności Prus, a na dworze Krasickiego w Lidzbarku Warmińskim (Heilsbergu) rozkwitało życie kulturalne i artystyczne. Krasicki utrzymał więzi z warszawskim ośrodkiem kulturalnym. Był w dobrych stosunkach z królem Fryderykiem Wilhelmem II, dzięki poparciu którego w 1795 r. został arcybiskupem gnieźnieńskim.

Marcin Kromer – (1512-1589), sekretarz królewski i biskup warmiński, historyk, polski kronikarz, pisarz i dyplomata, autor licznych dzieł historycznych, jeden z przywódców polskiej kontrreformacji, jego dzieło "Polska" spopularyzowało nasz kraj w XVI-wiecznej Europie.
W 1579 r., po śmierci Stanisława Hozjusza, którego był współpracownikiem i koadiutorem, został mianowany biskupem warmińskim. Ogłosił to dokument wydany przez króla Stefana Batorego, w Wilnie 7 października 1579 roku.
Kromer rządził diecezją 20 lat, w pierwszej połowie jako koadiutor, w drugiej jako konsekrowany biskup. Sakry udzielił Kromerowi biskup włocławski Stanisław Karnkowski 6 grudnia 1579 r. w kościele ojców Bernardynów w Warszawie. Marcin Kromer jako koadiutor i biskup warmiński cieszył się wielkim zaufaniem i uznaniem papieży. W Kurii Rzymskiej oceniano go jako przyjaciela Hozjusza. Ponadto Kromer przesyłał swoje działa teologiczne papieżom i kardynałom, dzięki czemu zdobył u wielu uznanie.
Wielkim upokorzeniem dla Kromera był fakt, że nie brał udziału w sejmiku pruskim. Stany pruskie nie dopuściły go do przysięgi i objęcia urzędu przewodniczącego. Jedynym powodem był brak obywatelstwa pruskiego. Przy każdej okazji stany występowały do króla o pozbawienie Kromera biskupstwa warmińskiego. Przy braku możliwości działania w dzielnicy pruskiej Kromer skupiał się na biskupstwie warmińskim. W latach 1572-1574 dokończył wizytację rozpoczętą przez Hozjusza, potem przeprowadził wizytację generalną diecezji warmińskiej (1581- 1582). Zrealizował także trzy synody diecezjalne (1575, 1577, 1582).
Ostro traktował innowierców. Często skazywał ich na banicję. Konfiskował książki innowiercze wystawiane na rynkach miast warmińskich. Przestrzegał przepisów konstytucji biskupa Maurycego Ferbera z 1526 roku, zabraniającej innowiercom posiadania ziemi na Warmii. Współpracował z jezuitami w Braniewie, dbał o seminarium i wydawał księgi liturgiczne.
W 1583 r. Kromer wydał poprawione statuty dla kapituły katedralnej i kolegiackiej. Dokonał reformy ksiąg liturgicznych. „Agenda czyli rytuał” ukazała się w dwóch częściach: „O sakramentach” (1574) i „O innych ceremoniach liturgicznych” (1578). W 1576 r. wydany został w jego opracowaniu brewiarz a w 1587 mszał. Niektóre księgi Kromera wydane zostały w języku ludowym, czyli niemieckim i polskim. W 1571 roku Kromer wydaje drukiem dwanaście katechez w języku łacińskim, polskim i niemieckim. Związany z rodzinnym Bieczem pomógł w odbudowie wieży ratuszowej, w 1553 r. zreformował szkołę parafialną w duchu humanistycznym, a także ufundował stałe stypendium dla czterech mieszkańców Biecza studiujących w Krakowie. Zmarł w 1589 r. w Lidzbarku Warmińskim, pochowany został w katedrze fromborskiej.

Jan Liszewski – (ur. 10 listopada 1852 r. w Klebarku Wielkim, zm. 23 lipca 1894 r. w Olsztynie) – założyciel „Gazety Olsztyńskiej”, nauczyciel, poeta, etnograf, warmiński działacz polityczny i społeczny.
Jan Liszewski urodził się w Klebarku Wielkim koło Olsztyna w rodzinie miejscowego kowala (Mikołaj Liszewski, matka Katarzyna z Pieczkowskich). Kształcił się w gimnazjum w Braniewie i Reszlu. W latach 1876-1877 był prywatnym nauczycielem języka niemieckiego w jednym z dworów koło Płocka. Potem służył w wojsku, przebywał w koszarach w Toruniu.
W 1879 r. został nauczycielem szkoły ludowej w Bredynkach pod Biskupcem. W roku 1881 przeniósł się do Rasząga, gdzie ukończył trzyaktową sztukę teatralną „Swaty warmińskie” (wydana drukiem w 1882 r. w Gnieźnie przez oficynę J. R. Langego). W Raszągu utworzył biblioteczkę Towarzystwa Czytelni Ludowych i rozprowadzał polskie czasopisma: Dziennik Poznański, Goniec Wielkopolski, Gazeta Górnośląska. Działalność ta została dostrzeżona przez reszelskiego landrata i niemieckich władz oświatowych. Miał być przeniesiony w niemieckie części Warmii (1883), lecz Liszewski zwrócił się z prośba o płatny urlop zdrowotny.
Wspólnie z Andrzejem Samulowskim z Gietrzwałdu oraz Franciszkiem Szczepańskim z Lamkowa w 1885 r. zorganizował dwa wiece, na których uchwalono petycje w sprawie przywrócenia języka polskiego w szkołach na południowej Warmii. Jan Liszewski został wybrany na założyciela polskiego czasopisma na Warmii. Środki otrzymał z trzech różnych źródeł: Komitet Niesienia Pomocy Kaszubom i Mazurom, subwencja Polaków z Petersburga oraz pomoc zamożniejszych chłopów z Warmii. Pierwszy numer „Gazety Olsztyńskiej” ukazał się 16 kwietnia 1886 r. Poprzedził go egzemplarz okazowy, wydrukowany w Gietrzwałdzie 25 marca 1886. Liszewski pełnił funkcję redaktora, drukarza i kolportera. W pracy pomagała mu jego siostra Joanna, która po śmierci brata została właścicielką wydawnictwa i żoną Seweryna Pieniężnego (seniora). Liszewski stworzył pismo ludowe, proste i łatwe w odbiorze. Głównym celem była obrona wiary i mowy ojców, a także polskich obyczajów. Jednocześnie było pomostem działań kulturalnych i światowych między Wielkopolska a Warmią. W Gazecie Olsztyńskiej Liszewski drukował także własne utwory.
W kwietniu 1891, ze względu na zły stan zdrowia, Liszewski przekazał redakcję pisma szwagrowi – Sewerynowi Pieniężnemu. Zmarł 23 lipca 1894 w Olsztynie. Został pochowany na cmentarzu parafialnym św. Jakuba. W pogrzebie uczestniczył ks. Walenty Barczewski. Grób Liszewskiego został zniszczony w czasie II wojny światowej.
Jego imieniem nazwano ulicę oraz Szkołę Podstawową Nr 29 w Olsztynie.

Erich Mendelsohn urodził się 21 marca 1887 r. w Olsztynie (Allenstein) w Prusach Wschodnich. Był synem żydowskiego kupca Davida Mendelsohna oraz modystki Emmy Ester z domu Jaruslawsky. W latach 1893-1907 uczęszczał do szkoły podstawowej i gimnazjum humanistycznego w Olsztynie. Następnie podjął naukę na Uniwersytecie Ludwika-Maximiliana w Monachium na wydziale ekonomii, gdzie uczył się zawodu kupieckiego. Rok później przeniósł się jednak ma wydział architektoniczny na politechnice w Berlinie-Charlottenburgu. Wówczas został członkiem Związku Syjonistycznego w Niemczech. W 1910 r. podjął studia na politechnice w Monachium.
Dyplom architekta otrzymał w 1912 r. Dwa lata później przeniósł się do Berlina. W latach 1915-1917 odbywał służbę wojskową (na frontach rosyjskim i francuskim). Po powrocie do Berlina otworzył własne biuro architektoniczne, które zagwarantowało mu dostatnie życie. W latach 1921-1922 przeszedł jednak poważną chorobę nowotworową, która zakończyła się utratą lewego oka. Rok później odbył podróż do Palestyny, a później kilka do Związku Radzieckiego, na Korsykę i do Grecji oraz Norwegii. W 1933 r. ze względu na swoje żydowskie pochodzenie najpierw wyemigrował do Holandii, by wreszcie osiąść w Londynie. W 1934 r., korzystając z bliskiej znajomości z Chaimem Weizmannem, późniejszym prezydent Izraela, odbył podróż do Palestyny, która zaowocowała założeniem tam biura projektowego. W 1937 r. otrzymał obywatelstwo brytyjskie, jednak niedługo po tym wyemigrował do Jerozolimy. Na początku lat 40-tych rozpoczął podróż po Stanach Zjednoczonych. Kilka lat później podjął decyzję o zamieszkaniu w Nowym Jorku. W 1945 r. zamieszkał w San Francisco. Rok później otrzymał obywatelstwo amerykańskie. Tam też zmarł na chorobę nowotworową 15 września 1953 r. Do śmierci pracował aktywnie jako oficjalny architekt stanu Kalifornia.

Feliks Nowowiejski – (1877-1946), polski kompozytor, organista, dyrygent, pedagog, publicysta, działacz narodowy, organizator życia muzycznego, szambelan papiesk. Urodził się 7 lutego 1877 r. w Wartemborku (obecnie Barczewo). Ród Nowowiejskich od wielu pokoleń związany był z Warmią. Najwcześniejsze wzmianki o tej rodzinie sięgają przełomu wieku XVII i XVIII. To od rodziców uczył się Nowowiejski miłości do pieśni ludowych, religijnych i patriotycznych. Jego mama mówiła, pisała i śpiewała tylko po polsku. Język niemiecki znała bardzo słabo. Wszystkie jedenaścioro dzieci Nowowiejscy wychowali w duchu polskim. Największym międzynarodowym sukcesem Nowowiejskiego jest oratorium Quo vadis (1907, wg Н. Sienkiewicza), które stało się najsłynniejszym wśród wszystkich oratoriów kompozytorów polskich. Na trwałe weszła też do repertuaru jego opera Legenda Bałtyku (1924). Wśród wielu pieśni patriotycznych Nowowiejskiego największy rozgłos zdobyła Rota (1910, sł. М. Konopnickiej) i Нуmn bo Bałtyku (1919).

Andrzej Samulowski – urodził się 2 kwietnia 1840 r. w Sząbruku na Warmii. Jego rodzicami byli krawiec Józef i Elżbieta z Bojnowskich. Ukończył szkołę elementarną w rodzinnej wsi. Od 1868 r. jego wiersze publikowały gazety wychodzące w zaborze pruskim. W 1870 r. wyjechał do Poznania, gdzie w ciągu roku wyuczył się introligatorstwa. Po powrocie na Warmię utrzymywał się z wyuczonego zawodu, zakładając jeszcze w Sząbruku czytelnię ludową. Po objawieniach maryjnych Samulowski otworzył w Gietrzwałdzie w 1878 r. pierwszą polską księgarnię na Warmii. W 1885 i 1892 r. był zaangażowany w akcję patriotyczną, która miała na celu przywrócenie języka polskiego w szkołach. Wraz z Janem Liszewski w 1886 r. założył „Gazetę Olsztyńską”, jej próbny, zerowy numer wydrukowano w księgarni Samulowskiego. Był współzałożycielem Polskiego Komitetu Wyborczego w 1890 r. W 1892 r. założył w Gietrzwałdzie Katolickie Towarzystwo Ludowe. Towarzystwo to dbało o rozwój kultury polskiej na Warmii i miało za zadanie docierać z nią do ludności polskiej. Udzielał się Samulowski także w trakcie plebiscytu 1920 r., jawnie agitując za głosowaniem za Polską. Andrzej Samulowski pozostawił po sobie około 200 wierszy, część jego twórczości przepadła wskutek zniszczeń, jakie przyniosła ze sobą I wojna światowa w 1914 r., południowa Warmia była fragmentem teatru wojennego bitwy pod Tannenbergiem. Pozostawił po sobie zarówno teksty pisane poprawną polszczyzna jak i utrwalił gwarę warmińską. Tomik jego wierszy pt: „Z północnego Polski krańca…” został wydany w 1975 r. Samulowski w 1880 r. ożenił się z Martą Nowacką, córką księgarza z Mikołowa. Mieli siedmioro dzieci: synów Władysława, Alfonsa i Juliana oraz córki Anielę, Walerię, Lucjanę i Bronisławę. Andrzej Samulowski zmarł w Gietrzwałdzie 10 kwietnia 1928 r., jego grób znajduje się na miejscowym cmentarzu. Marta Samulowska prowadziła polską księgarnię do momentu wybuchu II wojny światowej. Po II wojnie światowej warmińskiej wsi Sątopy dodano drugi człon Samulewo, na cześć księgarza z Gietrzwałdu.

Maria Zientara-Malewska – (ur. 4 września 1894 r. w Brąswałdzie, zm. 2 października 1984 r. w Olsztynie) – poetka, nauczycielka i działaczka warmińska.
W 1926 ukończyła Seminarium Nauczycielskie w Krakowie. W latach 1921–1923 pracowała w Gazecie Olsztyńskiej. W tym czasie organizowała też koła Kobiet Polek i Związku Towarzystw Młodzieży w Prusach Wschodnich. Krótko prowadziła polskie przedszkole w Gietrzwałdzie, a 10 kwietnia 1929 rozpoczęła nauczanie w polskiej szkole w Chaberkowie. W 1931 roku zdała egzamin kwalifikacyjny jako nauczycielka. Następnie kierowała Wydziałem Przedszkoli i Opieki Religijnej Związku Polskich Towarzystw Szkolnych w Niemczech (w latach 1929–1935 była nauczycielką w Złotowie i Zakrzewie, od 1935 do 1939 w Nowym Kramsku).
11 września 1939 została aresztowana przez hitlerowców, a później wywieziona do obozu koncentracyjnego Ravensbrück, z którego została zwolniona 18 kwietnia 1940.
W 1945 podjęła pracę w Wydziale Oświaty Pełnomocnika Rządu na Okręg Mazurski. Była członkiem Okręgowego Polskiego Komitetu Narodowościowego oraz Instytutu Mazurskiego, działała też w Polskim Stronnictwie Ludowym. W połowie 1952 została przyjęta w poczet Związku Literatów Polskich.